ΟΙ ΣΥΝΘΕΤΕΣ

Χαρακτηριστικό γνώρισμα των πολιτισμών που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο των μεγάλων αυτοκρατοριών ήταν η πολυσυλλεκτικότητα. Στην οθωμανική αστική μουσική ειδικότερα, που όπως είδαμε γεφύρωσε την κοσμική με την ιερή σφαίρα, την πόλη με την ύπαιθρο, την «υψηλή» με τη «λαϊκή» μουσική, συνεισφέρουν, από τον 17ο αιώνα και έπειτα, όχι μόνο Μουσουλμάνοι αλλά και μέλη των μη μουσουλμανικών εθνοθρησκευτικών κοινοτήτων της οθωμανικής επικράτειας, όπως Ρωμιοί (χριστιανοί ορθόδοξοι Οθωμανοί υπήκοοι), Αρμένιοι, και Εβραίοι. Οι διακοινοτικές σχέσεις δεν ήταν φυσικά πάντα αρμονικές αφού δομούνταν με θεμέλιο τη θεσμικά κατοχυρωμένη πρωτοκαθεδρία των μουσουλμάνων. Ιδίως από το 19ο αιώνα και μετά, με την ανάπτυξη του εθνικισμού, οι εθνοθρησκευτικές κοινότητες αρχίζουν να προσδιορίζονται ολοένα περισσότερο ως εθνικές κοινότητες και να αναπτύσσουν ανταγωνιστικές νεωτερικότητες. Η οθωμανική αστική μουσική παρέμεινε πάντως χώρος σύμπραξης, δια-πολιτισμικής ώσμωσης, και διαμοιρασμού, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι ανταγωνισμοί δεν εγγράφονται και στο μουσικό πεδίο.

Επιφανείς μουσικοί, όπως αυτοί που εργάζονταν στο Παλάτι, είχαν συχνά μια μουσική ευρυμάθεια και παιδεία που τους επέτρεπε να δραστηριοποιούνται σε διαφορετικά μουσικά περιβάλλοντα. Δεν ήταν σπάνιο να γνωρίζουν καλά τη λειτουργική παράδοση της κοινότητάς τους (εβραϊκή, χριστιανική ή μουσουλμανική) και την κεντρική μουσική παράδοση της αυλής, καθώς και άλλα δημοφιλή αγροτικά ή αστικά είδη, όπως τα φαναριώτικα τραγούδια, και δυτικά μουσικά στυλ. Αυτό το μοντέλο «πολυ-μουσικότητας» τους έδινε πρόσβαση στα διαφορετικά αυτά περιβάλλοντα, τα οποία συνέδεαν μέσα από τις μουσικές «διαδρομές» τους, ως πολιτισμικοί διαμεσολαβητές.

 

Η παρουσία Ρωμιών και γενικότερα μη μουσουλμάνων μουσικών στην αυτοκρατορική αυλή εδραιώθηκε το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Διακρίθηκαν αρχικά ως οργανοπαίχτες και συνθέτες σε οργανικές φόρμες, και αργότερα, από τον 18ο αιώνα, και σε φωνητικές φόρμες. Οι Ρωμιοί συνθέτες που παρουσιάζονται εδώ έδρασαν σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Έτσι, το έργο και η μουσική τους πορεία διαμορφώθηκαν από την εποχή στην οποία έζησαν και από τις επιλογές μουσικής σταδιοδρομίας που τους προσφέρονταν. Επίσης, παρότι Ρωμιοί, δεν ανήκαν σε μια ομοιογενή ομάδα: ορισμένοι ήταν ενεργά μέλη στους κύκλους του Πατριαρχείου, έψαλλαν σε ναούς της πόλης και διέπρεψαν ως θεωρητικοί, συνθέτες ή/και μουσικοδιδάσκαλοι της εκκλησιαστικής μουσικής. Κάποιοι ανήκαν σε ανώτερα στρώματα, όπως οι ελληνόφωνες ελίτ που συμμετείχαν στην οθωμανική διοίκηση ή ο ανώτερος κλήρος, ήταν εύποροι έμποροι ή λόγιοι. Πολύ περισσότεροι ήταν οι μουσικοί με ταπεινή, λαϊκή καταγωγή, που δημιούργησαν και έπαιξαν κατά βάση κοσμική μουσική. Όλοι ήταν Ρωμιοί, όμως εθνοτικά, γλωσσικά ή κοινωνικά μπορεί να διέφεραν πολύ.

Αξίζει να σημειωθεί τέλος ότι πέρα από τους επώνυμους μουσικούς ή συνθέτες, Ρωμιούς ή άλλους, που κατέγραψε η ιστορία, υπάρχει πλήθος άλλων, αφανών μουσικών. Έδρασαν στους χώρους των κέντρων ή και του Παλατιού, άφησαν το ηχητικό τους αποτύπωμα στους ναούς, τις συναγωγές, και τους τεκέδες της πόλης, όχι όμως και στις γραπτές πηγές. Η συνειδητοποίηση αυτή οδηγεί σήμερα τους ιστορικούς να επανεξετάσουν τον προσωποκεντρικό τρόπο με τον οποίο έχει γραφτεί η ιστορία της οθωμανικής μουσικής.

Μουσικά

Πορτρετα

Τα βιογραφικά στοιχεία και οι χρονολογίες για τους Ρωμιούς συνθέτες που παρουσιάζονται δίνονται με επιφύλαξη. Αντανακλούν την εξής πραγματικότητα: οι πηγές άλλοτε συμφωνούν, άλλοτε διαφωνούν, ενώ κάποτε σιωπούν. Έτσι, για παράδειγμα, οι χρονολογίες γέννησης και θανάτου, όταν δίνονται στις πηγές, σπάνια ταυτίζονται. Συχνά είναι πολύ δύσκολο να αντιστοιχήσουμε μεταξύ τους ονόματα που συναντούμε στις πηγές ή να τα ταυτοποιήσουμε με ιστορικά πρόσωπα. Ειδικά μεταξύ των ελληνικών και των τουρκικών πηγών μπορεί να υπάρχει ασυμφωνία, ή για το ίδιο ιστορικό πρόσωπο να παρουσιάζονται διαφορετικές πτυχές του βίου και της μουσικής του προσωπικότητας. Το να αποφανθούμε για την ορθότητα μίας εκδοχής έναντι μιας άλλης θα προϋπέθετε ενδελεχή ιστορική έρευνα, με αβέβαιο και πάλι αποτέλεσμα. Έτσι, ο στόχος μας είναι περισσότερο να ανασυνθέσουμε, αποσπασματικά έστω, όψεις από το μουσικό βίο κάποιων από τους επιφανείς Ρωμιούς συνθέτες, από εκείνους δηλαδή για τους οποίους μιλούν οι πηγές. Να δώσουμε μια εικόνα των συναντήσεων και συναναστροφών τους με συναδέλφους μουσικούς, θεωρητικούς, και συνθέτες, και των διαδρομών τους μέσα στην πόλη, είτε αυτές οδηγούν στο Παλάτι, την εκκλησία ή άλλους ιερούς χώρους, τις ταβέρνες και τα κέντρα αναψυχής.

Επιλέγοντας τα βελάκια και τις αντίστοιχες χρονολογίες, μπορείτε να περιηγηθείτε στο χρονολόγιο και τα μουσικά πορτρέτα των συνθετών. 

  1. 1615
  2. 1673
  3. 1680
  4. 1740
  5. 1845
  6. 1860
  7. 1855
  8. 1900

  1. Αγγελής/ Tanburi Angeli

    περ. 1615-1680/90
    Ο Αγγελής (Angeli, Tanburi Angeli) ήταν συνθέτης και έπαιζε ταμπούρ. Εργάστηκε ως μουσικός στο Παλάτι κατά τα χρόνια βασιλείας του σουλτάνου Μεχμέτ Δ΄ (1648-1687), μάλιστα το όνομά του συμπεριλαμβάνεται στα αυτοκρατορικά μητρώα με τις αποδείξεις μισθοδοσίας δασκάλων οργανικής και φωνητικής μουσικής. Όπως και ο Καντεμίρ, του οποίου υπήρξε δάσκαλος μουσικής για δεκαπέντε χρόνια, θεωρείται πρωτοπόρος συνθέτης στη νέα οργανική φόρμα πεσρέφ (peșrev). Οι συνθέσεις του διακρίθηκαν για την αργή ρυθμική αγωγή και την περίτεχνη μελωδική ανάπτυξη. Ο Καντεμίρ τον αναφέρει στο βιβλίο του για τη μουσική (βλ. Δημήτριος Καντεμίρ/ Dimitrie Cantemir) και παραθέτει τέσσερις από τις συνθέσεις του αυτές.

  2. Δημήτριος Καντεμίρ/ Dimitrie Cantemir/ Kantemiroğlu

    1673-1723
    Μολδαβός πρίγκιπας, γιος του ηγεμόνα της Μολδαβίας Constantin Cantemir, πολυμαθής, λόγιος, ιστορικός και φιλόσοφος. Ως μέρος της εκπαίδευσής του στη Μολδαβία, ο Δημήτριος Καντεμίρ έλαβε κλασική ελληνική παιδεία με δάσκαλο τον Κρητικό μοναχό Ιερεμία Κακαβέλα. Κατά τη διάρκεια των χρόνων του στην Κωνσταντινούπολη (1693-1710) συνέχισε τις σπουδές του στη Μεγάλη του Γένους Σχολή ενώ εντρύφησε επίσης στην Ισλαμική θρησκεία, την οθωμανική-τουρκική και την αραβική γλώσσα. Αφιερώθηκε παράλληλα στη μελέτη των μουσικών παραδόσεων της οθωμανικής αυλής, έχοντας για δεκαπέντε χρόνια δασκάλους δύο καταξιωμένους Ρωμιούς μουσικούς, τον πρώην χριστιανό εξωμότη Kemanî Ahmed Çelebi (θ. 1720) και τον Αγγελή (βλ. Αγγελής/ Angeli). Έγινε δεξιοτέχνης του ταμπούρ και διακρίθηκε ως συνθέτης. Η μεγαλύτερη μουσική παρακαταθήκη του είναι ίσως το Kitabu İlmu’l Musiki Ala Vechi’l-Hurufat («Το βιβλίο της επιστήμης της μουσικής μέσω της αλφαβητικής σημειογραφίας»), μια πρωτοποριακή θεωρητική πραγματεία για την οθωμανική μουσική που συνοδεύεται από εκτενή συλλογή μουσικών έργων καταγραμμένων σε ένα σύστημα αλφαβητικής σημειογραφίας που επινόησε ο ίδιος ο Καντεμίρ.

  3. Ζαχαρίας ο Χανεντές/ Zaharya

    περ. 1680-1740/50
    Μουσικός με εκκλησιαστικό και κοσμικό μουσικό έργο, για τον οποίο υπάρχουν αναφορές τόσο σε ελληνικές όσο και σε οθωμανικές-τουρκικές πηγές. Συνέθεσε έργα εκκλησιαστικής μουσικής, διακρίθηκε όμως κυρίως ως συνθέτης της κοσμικής μουσικής. Οι τουρκικές πηγές τον ξεχωρίζουν ως τον πιο σημαντικό μη μουσουλμάνο συνθέτη Οθωμανικής μουσικής. Ο Ζαχαρίας ήταν γουνέμπορας (kürkçü) από εύπορη τάξη. Έδρασε τα χρόνια του Αχμέτ Γ΄ (1703-1730) και του Μαχμούτ Α΄ (1730-1754), κατά τη λεγόμενη εποχή της Τουλίπας (Lâle Devri, 1718-1730), μια περίοδο ιδιαίτερης άνθησης των τεχνών και ειδικότερα της μουσικής. Ήταν πιθανότατα τραγουδιστής (χανεντές) στο Παλάτι, ενώ σύμφωνα με κάποιες πηγές έπαιζε επίσης ταμπούρ. Οι φωνητικές αλλά και οι οργανικές συνθέσεις του θεωρούνται ιδιαίτερα εκλεπτυσμένες, περίτεχνες, και επιβλητικές, ενώ διατηρούν σήμερα κεντρική θέση στον καθιερωμένο κανόνα της Τουρκικής κλασικής μουσικής. Από το πλούσιο συνθετικό του έργο σώζονται μερικά μόνο έργα στην προφορική παράδοση ή καταγραμμένα σε χειρόγραφες συλλογές σε βυζαντινή σημειογραφία και σημειογραφία Hampartsum καθώς επίσης σε έντυπες μουσικές συλλογές του 19ου αιώνα. Η υπόθεση ότι στα στερνά του ασπάστηκε την ισλαμική θρησκεία, όπως επίσης η πληροφορία ότι ήταν ιεροψάλτης στην εκκλησία, δεν έχουν τεκμηριωθεί επαρκώς.

  4. Πέτρος Πελοποννήσιος/ Petraki

    περ. 1730/35-1778
    Ο Πέτρος Πελοποννήσιος, γνωστός και ως Πέτρος Λαμπαδάριος, υπήρξε κορυφαία μορφή της ψαλτικής τέχνης. Γεννήθηκε στην Πελοπόννησο και μαθήτευσε στη Σμύρνη κοντά στον ιερομόναχο Θεοδόσιο Χίο. Τη δεκαετία του 1750 εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου μαθήτευσε κοντά στον πρωτοψάλτη του Πατριαρχείου Ιωάννη Τραπεζούντιο. Υπηρέτησε ως δομέστικος και στη συνέχεια ως λαμπαδάριος στο Πατριαρχείο. Ως συνθέτης εκκλησιαστικής μουσικής ανανέωσε την ψαλτική παράδοση με νέες συνθέσεις που αντικατέστησαν τα παλαιά μέλη, ενώ διαμόρφωσε επίσης μια δική του εκδοχή αναλυτικής σημειογραφίας για την καταγραφή του ψαλτικού και κοσμικού ρεπερτορίου. Στο πεδίο της λεγόμενης «εξωτερικής» (εξωεκκλησιαστικής ή κοσμικής) μουσικής, ο Πέτρος διακρίθηκε για τα φαναριώτικα τραγούδια που συνέθεσε – θεωρείται μάλιστα από τους πρώτους συνθέτες του είδους. Στην οθωμανική αστική μουσική ταυτίζεται πιθανότατα με τον συνθέτη Petraki ή Tyriaki. Έπαιζε νέι, ταμπούρ και τραγουδούσε. Οι δεσμοί του με το τάγμα των Μεβλεβί δερβίσηδων και πιθανόν και των Μπεκτασήδων (τουρκ. Bektaşi) αποτυπώνονται σε πηγές της εποχής του. Η ευκολία με την οποία κατέγραφε την προφορική παράδοση προκάλεσε το θαυμασμό στον οθωμανικό μουσικό του περίγυρο και του προσέδωσε το παρατσούκλι «κλέφτης» (hırsız Petraki). Ως καταγραφέας, ο Πέτρος έφτιαξε συλλογές εξωτερικών ασμάτων σε βυζαντινή σημειογραφία, στις οποίες αποθησαυρίζεται ένα σημαντικό μέρος του ρεπερτορίου οθωμανικής αστικής μουσικής της εποχής του.

  5. Βασιλάκης/ Kemençeci Vasil

    1845-1907
    Ρωμιός από τη Συληβρία με τσιγγανική πιθανόν καταγωγή, ο Βασιλάκης θεωρείται ο μεγαλύτερος βιρτουόζος λυράρης (kemençeci) μετά τον Tanburi Cemil Bey. Τα πρώτα του μουσικά βήματα τα έκανε στο κλαρίνο, παίζοντας με τη συνοδεία κρουστών σε πανηγύρια και γιορτές. Λύρα έμαθε κοντά σε κάποιον Γιώργη από το Φανάρι. Γύρω στο 1870 βρίσκεται εγκατεστημένος στην Κωνσταντινούπολη. Στα καφέ του Γαλατά γνωρίζεται με τον Αντώνη (βλ. Αντώνης Κυριαζίδης/ Lavtacı Andon) και μπαίνει στο μουσικό του σχήμα ως δεύτερος λυράρης δίπλα στον λυράρη Νικολάκη (βλ. Νικολάκης/ Nikolaki Efendi). Ο Γιάννης Κυριαζίδης είχε να λέει πόσο εύκολα κατέκτησε ο Βασιλάκης σε διάστημα δύο χρόνων τις γνώσεις που ο ίδιος χρειάστηκε είκοσι χρόνια για να αποκτήσει. Η φήμη του τον έκανε περιζήτητο μουσικό στους κύκλους της αυλής και των φιλόμουσων αξιωματούχων. O Βασιλάκης συνέβαλε επίσης στην καθιέρωση της λύρας από όργανο της ορχήστρας kabasaz σε όργανο της ορχήστρας οθωμανικής αστικής μουσικής. Πλάι του μαθήτευσε ο περίφημος μουσικός και συνθέτης Tanburi Cemil Bey, ο οποίος έδωσε στο όργανο πρόσθετη δεξιοτεχνία και εκλέπτυνση. Οι συνθέσεις του Βασιλάκη είναι λίγες αλλά αξιόλογες, ενώ ήταν επίσης κατασκευαστής λυρών. Μαθητής του Βασίλη ήταν και ο λυράρης Αναστάσιος Λεονταρίδης, πατέρας του Παράσχου και του Λάμπρου Λεονταρίδη, που εργάστηκε σε μουσικά κέντρα και ταβέρνες καθώς επίσης στη ραδιοφωνία.

  6. Νικολάκης/ Kemençeci Nikolaki

    μέσα 19ου αι. - περ. 1915
    Ο Νικολάκης γεννήθηκε και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη. Συνεργάστηκε για χρόνια με τους αδελφούς Γιάννη και Αντώνη Κυριαζή (βλ. Αντώνης Κυριαζίδης/ Lavtacı Andon), παίζοντας με το σχήμα τους στο μαγαζί του δεύτερου στο Γαλατά. Οι πηγές τον περιγράφουν ως εξαιρετικό λυράρη (kemençeci). Αν και δεν είναι γνωστός ο δάσκαλός του, φημιζόταν για την επιδεξιότητά του στο ρεπερτόριο köçekçe και τα oyun havaları σε ορχήστρες kabasaz (λύρα, λαούτο, κρουστό). Συνέθεσε κυρίως οργανικά έργα, πεσρέφ και σεμάι, αλλά και έργα στη φωνητική φόρμα σαρκί (șarkı).

  7. Αντώνης Κυριαζίδης/ Lavtacı Andon

    μέσα 19ου αι. - περ. 1925
    Ο Αντώνης Κυριαζίδης ή Κυριαζής έπαιζε λαούτο και ούτι. Μαζί με τα αδέλφια του Χρήστο (ή Χρηστάκης, θ. περ. 1914) και Γιάννη (ή Τζιβάνης, Τυφλός, τουρκ. Civan, θ. περ. 1910), που ήταν επίσης λαουτιέρηδες και συνθέτες του φωνητικού ιδίως ρεπερτορίου, διακρίθηκαν ως μουσικοί στα μουσικά κέντρα και τις ταβέρνες της πόλης, σε συνοικίες όπως το Πέρα και ο Γαλατάς. Έδρασαν στο μεταίχμιο μεταξύ της οθωμανικής αστικής μουσικής και των λαϊκών ορχηστρών kabasaz (λαούτο, λύρα, κρουστό) οι οποίες συνόδευαν στο χορό τα köçekçeler (ενικ. köçekçe, αγόρια νεαρής ηλικίας ντυμένα με γυναικεία ρούχα). Οι συνθέσεις του Αντώνη στις οργανικές φόρμες πεσρέφ και σεμάι (semai) είναι έως σήμερα πολύ αγαπητές, ενώ του αποδίδονται επίσης κομμάτια από το χορευτικό ρεπερτόριο των köçekçe. Σύμφωνα με κάποιες πηγές, ο Αντώνης και τα αδέρφια του διατηρούσαν δεσμούς με το Παλάτι όπου τους καλούσαν συχνά να παίξουν, ενώ συνδέονταν επίσης στενά με σπουδαίους μουσικούς της εποχής όπως ο Tanburi Cemil Bey (1873-1916), ο Βασιλάκης (βλ. Βασιλάκης/ Kemençeci Vasil) και ο Αρμένιος Tatyos Efendi (1858-1913) – οι δύο τελευταίοι ήταν μάλιστα μαθητές του Γιάννη ή Civan.

  8. Γιώργος Μπατζανός/ Udi Yorgo

    1900-1977
    Ο Γιώργος Μπατζανός γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη σε οικογένεια καταξιωμένων μουσικών, τσιγγάνικης πιθανόν καταγωγής. Πατέρας του ήταν ο λαουτιέρης Χαράλαμπος (Lambo Efendi), αδελφός του ο λυράρης Αλέκος (Aleko) και θείος του ο λυράρης Αναστάσιος Λεονταρίδης (Anastas). Από μικρή ηλικία έδειξε το ταλέντο του στη μουσική, ξεκινώντας με ένα ούτι που κατασκεύασε ο πατέρας του όταν ήταν πέντε ετών. Παρά τις παραινέσεις του τελευταίου να ολοκληρώσει την εκπαίδευσή του, ο Γιώργος αφιερώθηκε στη μουσική. Μαθήτευσε πλάι στον πατέρα του και κατόπιν στους Udi Kirkor και Karnik Garmiryan. Έκανε την πρώτη του εμφάνιση σε νυχτερινό κέντρο στην ηλικία των δώδεκα ετών. Αργότερα έδωσε συναυλίες στην Κύπρο και την Αίγυπτο, ενώ εργάστηκε επίσης στην τουρκική ραδιοφωνία. Ο Μπατζανός υπήρξε ακόμα προικισμένος πιανίστας και συνθέτης τραγουδιών, έμεινε όμως στην ιστορία κυρίως για τη μαεστρία του στο ούτι.
Πηγές